Rosja w myśli politycznej Narodowej Demokracji w latach 1917-1939 - Michał Andrzejczak

rok wydania 2016
str. 836
format 170x242 mm
Wydawca: Dom Wydawniczy ''Ostoja''
ISBN 978-83-65102-01-0

 

WSTĘP

Kiedy w listopadzie 1918 roku przybył do Warszawy Józef Piłsudski, zaś w czerwcu 1919 roku Roman Dmowski oraz Ignacy Jan Paderewski złożyli swoje podpisy pod tekstem traktu wersalskiego, stało się dla wszystkich Polaków jasne, że odrodzenie Rzeczpospolitej (RP) – po 123 latach niebytu państwowego – było nie tylko faktem historycznym, ale również politycznym. Towarzyszącej tym wydarzeniom euforii nie mogły zmącić dochodzące ze wschodu głosy o wojnie domowej, jaka wybuchła w Rosji w związku z przejęciem tam władzy przez bolszewików.

Już wówczas jednak rodził się problem określenia, z jakim czynnikiem politycznym oraz w jaki sposób przyjdzie niepodległej Polsce ustalać swoją wschodnią granicę. Był to wystarczający powód dla rodzimych polityków, działaczy społecznych oraz ludzi szeroko rozumianego świata kultury, aby z uwagą śledzić wydarzenia, których areną stała się Rosja po rewolucji bolszewickiej. Wydarzenia te przykuły także uwagę narodowych demokratów, w przypadku których można mówić o swoistej tradycji zainteresowania Rosją w ogóle. Zarówno lider Narodowej Demokracji (ND), Roman Dmowski, jak i zmarli jeszcze przed odzyskaniem przez Polskę niepodległości, współtwórcy rodzimego ruchu narodowego, tj. Jan Ludwik Popławski oraz Zygmunt Balicki, akcentowali w swoich wypowiedziach potrzebę studiów nad zagadnieniem rosyjskim. Kwestia ta nie przestawała być aktualna także z chwilą upadku caratu, następnie zaś po rewolucji listopadowej i w dobie umacniania władzy przez Lenina i jego otoczenie.

Próbę krytycznego przedstawienia tychże studiów, analiz, rozważań oraz interpretacji nad zagadnieniem rosyjskim po przewrocie bolszewickim stanowi niniejsza rozprawa, Rosja w myśli politycznej Narodowej Demokracji w latach 1917-1939.

Zasadniczym celem pracy jest próba odpowiedzenia na pytanie, jakie miejsce w myśli politycznej Narodowej Demokracji zajmowała w latach 1917-1939 Rosja. W jego realizacji nieodzownym będzie ukazanie fluktuacji, którym ulegał pogląd wszechpolaków na znaczenie Rosji jako czynnika politycznego, będącego zarówno zaborcą ziem polskich, jak i – od 1918 roku – sąsiadem niepodległej już wówczas Rzeczpospolitej. Koniecznym w tym miejscu wydaje się także postawienie pytania o determinanty wpływające na stanowisko narodowych demokratów w poruszonej w poprzednim zdaniu kwestii oraz zgodność głoszonych poglądów i wyrażanych opinii z wyznawaną przez nich ideologią.

W toku pracy autor dąży także do odpowiedzi na następujące pytania: jakie były źródła informacji, z których narodowi demokraci czerpali wiedzę na temat Rosji porewolucyjnej; czy prawidłowo definiowali pojęcia, jakimi się posługiwali; czy trafnie określali charakter mechanizmów, na których działaniu oparte były procesy zachodzące w Rosji bolszewickiej?

Autor niniejszego opracowania stara się również ustalić, w jakim stopniu rozwiązania zastosowane za wschodnią granicą odbudowanego państwa polskiego były postrzegane przez wszechpolaków, jako schematy możliwe do zaakceptowania i zastosowania na rodzimym gruncie.

Tematyka rozprawy, w przyjętej przez autora formie – tj. uwzględniająca różne płaszczyzny poznania oraz ukazująca refleksję narodowych demokratów jeśli nie nad wszystkimi, to na pewno większością aspektów i sfer życia polityczno-gospodarczego i społecznego w Rosji w latach 1917-1939 – nie została do tej pory opracowana. Nie oznacza to jednak, że zagadnienia poruszone przez autora, w niniejszej rozprawie, nie spotkały się z jakimkolwiek zainteresowaniem ze strony badaczy.

W subiektywnej ocenie autora, pozycją, która w największym stopniu zbliża się do formy i rozwiązań zastosowanych w niniejszej pracy jest książka Grzegorza Zackiewicza Polska myśl polityczna wobec systemu radzieckiego 1918-1939, przy czym Narodowa Demokracja, jako podmiot myśli politycznej, nie stanowi centralnego punktu jego zainteresowań. Stricte już endecji poświęcił G. Zackiewicz artykuł Państwo radzieckie w myśli politycznej obozu narodowego w latach 1918-1939, który jednak wnosi niewiele nowych sądów autora do tych, jakie ten wyraził w wymienionej wyżej swej książce. Obie pozycje, mimo niezaprzeczalnej wartości poznawczej, mają jednak charakter głównie przyczynkarski. Również baza źródłowa, z której skorzystał G. Zackiewicz nie może być uznana – w tym przypadku – za reprezentatywną dla Narodowej Demokracji. Z tego względu pracę G. Zackiewicza można określić jako syntezę poglądów narodowych demokratów na Rosję porewolucyjną, przy czym wyciągnięte w ten sposób wnioski stanowią ważny i interesujący materiał polemiczny.

Podobny charakter – co w żaden sposób nie obniża ich dużej wartości – mają także prace Tomasza Koziełły, tj. monografia pt. Trudne sąsiedztwo. Stosunki Polski z państwami ościennymi w myśli politycznej Narodowej Demokracji (1918-1939) oraz artykuł Totalitaryzm radziecki i niemiecki w publicystyce Narodowej Demokracji (1918-1945). W analogiczny sposób można również traktować artykuły Rosja w myśli politycznej Romana Dmowskiego – autorstwa Jana Engelgarda, Narodowa Demokracja wobec komunizmu i Dmowski o rewolucji rosyjskiej i państwie radzieckim – pióra Krzysztofa Kawalca oraz Rosja bolszewicka w publicystyce politycznej Franciszka Rawity-Gawrońskiego – autorstwa Eugeniusza Koko.

Nie można w tym miejscu przejść obojętnie obok pracy Ryszarda Michalskiego pt. Obraz bolszewizmu i Rosji Sowieckiej na łamach polskiej prasy pomorskiej w latach 1917-1939, w której – jej autor – poddaje krytycznej ocenie wypowiedzi publicystów endeckiego „Słowa Pomorskiego” oraz książki Adolfa Juzwenki – Polska a „biała” Rosja (od listopada 1918 do kwietnia 1920 r.), gdzie został ukazany stosunek narodowych demokratów do działań białogwardyjskich generałów.

Zainteresowanie, omawianą w tym miejscu tematyką, wykazał już wcześniej także autor niniejszej rozprawy. Książka „Czerwoni carowie Rosji” na salonach dyplomatycznych. Miejsce Rosji porewolucyjnej w systemie bezpieczeństwa międzywojnia na łamach prasy narodowo-demokratycznej w latach 1922-1939 stanowi próbę odpowiedzi na pytanie, jak narodowi demokraci zapatrywali się na udział Rosji porewolucyjnej w budowanym po Wielkiej Wojnie systemie bezpieczeństwa. Z kolei w artykule Narodowi demokraci wobec Rosji Sowieckiej na łamach „Gazety Bydgoskiej” w latach 1922-1933 został przedstawiony stosunek publicystów endeckiego dziennika „Gazeta Bydgoska” do wydarzeń – zarówno tych ze sfery polityki zagranicznej,jak i wewnętrznej – które zachodziły za wschodnią granicą II RP. Podobny charakter ma również opracowanie pt. Obraz Rosji Sowieckiej na łamach „Prosto z Mostu” w latach 1935-1939.

W tematykę przytoczonych w poprzednim akapicie artykułów wpisuje się także Hiszpania bohaterska – książka, która kształtowała pogląd narodowych demokratów na wojnę domową w Hiszpanii.

Zainteresowanie narodowych demokratów Rosją porewolucyjną oraz Rosją w ogóle spowodowało, że stosunek wszechpolaków do wydarzeń tam zachodzących oraz ich pogląd na to, czym właściwie była Rosja, bądź jak należało rozumieć, według nich, termin „Rosja” zostały ukazane przez znaczne grono badaczy, zarówno w książkach dotyczących stricte Narodowej Demokracji, jak i tych, które dotyczyły okresu stanowiącego cezury niniejszej rozprawy. W gronie tym znajdują się historycy, politologowie, socjologowie, filozofowie, a także prawnicy. Wśród nich należy wymienić: Seweryna Ajznera, Stefana Aksamitka, Olafa Bergmanna, Marka Białokura, Andrzeja Borkowskiego, Jerzego Borzęckiego, Władysława Bułhaka, Marzenę Dajnowicz, Anetę Dawidowicz, Bogumiła Grotta, Bohdana Halczaka, Andrzeja Jaeschke, Krzysztofa Kawalca, Stanisława Kiliana, Marka Kornata, Alberta Kotowskiego, Teresę Kulak, Lucynę Kulińską, Mariana Leczyka, Henryka Lisiaka, Zygmunta Łupinę, Jarosława Macałę, Ewę Maj, Macieja Marszała, Wojciecha Materskego, Andrzeja Micewskiego, Ryszarda Michalskiego, Mariana Mroczko, Zygmunta Opackiego, Krzysztofa Osińskiego, Eugeniusza Paruzela, Waldemara Plennikowskiego, Grzegorza Radomskiego, Wiesława Ratajczaka, Szymona Rudnickiego, Jana Sandorskiego, Mieczysława Sobczaka, Piotra Świerszcza, Dariusza Tarasiuka, Jerzego J. Tereja, Adriana Tyszkiewicza, Romana Wapińskiego, Jana Waskana, Adama Wątora, Tadeusza Włudykę, Witolda Wojdyło, Tadeusza Wolszę, Mariusza Wołosa, Seweryna Żurawickiego.

Tytuł monografii Rosja w myśli politycznej Narodowej Demokracji w latach 1917-1939 wymaga zdefiniowania właściwie każdego pojęcia oraz terminu, który nań się składa. Już na wstępie nasuwa się pytanie, jaką formę, czy też formy polityczne kryją się pod pojęciem „Rosja”. W przekonaniu autora termin ten, ze względu na przyjęte w pracy cezury, w pełni godzi wszystkie formy polityczne, jakie, w zaproponowanym w tytule okresie, następowały po sobie, czy też występowały symultanicznie. Termin „Rosja” staje się zatem, na potrzeby tej rozprawy, bardzo pojemny. Oznacza bowiem nie tylko Rosję carską, ale również tę z okresu rządów dwuwładzy oraz już po przewrocie bolszewickim, tj. porewolucyjną. Zakres ten należy poszerzyć także o Rosję „białych” generałów oraz bardzo zróżnicowaną politycznie Rosję emigracyjną. Wobec powyższego optymalnym rozwiązaniem było użycie terminu „Rosja”, zdaniem autora, terminu neutralnego – wobec zmian, którym podlegała w latach 1917-1939.

Wyjaśnienia wymaga także termin „myśl polityczna”. Jan Waskan – a przed nim również inni badacze – podkreśla jego wieloznaczność. Definicję terminu utrudnia zaś, co akcentuje z kolei Jacek Majchrowski, wprowadzanie ekwiwalentów dla pojęcia „myśl polityczna”, takich jak ideologia, pogląd, doktryna. Zatem i tu należy zastosować linię demarkacyjną, która ułatwi rozstrzygnięcie sporów terminologicznych, a co za tym idzie rozwiąże trudności metodologiczne, które stają przed badaczami.

W kontekście rozważań J. Majchrowskiego oraz zasygnalizowanych przez niego problemów przyjęto w niniejszej pracy stanowisko Michała Śliwy, że „myśl polityczną” należy rozumieć szerzej niźli doktrynę, ideologię, czy też pogląd.

Autor niniejszego opracowania opowiada się za szerokim rozumieniem terminu „myśl polityczna”, co zgodne jest ze stanowiskiem takich badaczy, jak wspomniany M. Śliwa, Adam Czarnota Roman Wapiński, czy też Włodzimierz Mich. Wobec powyższego przychyla się do definicji autorstwa Waldemara Parucha oraz Jana Jachymka, iż „myśl polityczna jest to wszelka forma refleksji nad rzeczywistością polityczną. [...]. Głównym (ale nie jedynym) przedmiotem owej refleksji jest polityka rozumiana jako forma działalności społecznej poprzez stosunki i mechanizmy związane ze sprawowaniem władzy, mająca na celu zarówno realizację własnego ładu politycznego, jak i zaspokojenia określonych interesów. [...]. [Obejmuje wreszcie — przyp. M.A.] opisy i oceny wszelkich faktów i związków faktów, uznawanych za polityczne w danym historycznym czasie i kontekście kulturowym. Poglądy uzyskują cechę polityczności wtedy, gdy wywołują konflikty zarówno w odniesieniu do zaprezentowanego opisu i oceny przeszłości, jak również propozycji kształtowania przyszłości”.

Przytoczona definicja wymaga jednak doprecyzowania ze względu na zakres zagadnień poruszonych w pracy, a omawianych zwłaszcza w rozdziałach II (Na drodze do „czerwonego imperium”) i III (Polityka wewnętrzna Sowietów). W obu przypadkach mamy bowiem do czynienia z ukazaniem refleksji nad realiami życia polityczno-gospodarczego i społecznego obcego państwa. Powstały w ten sposób jakikolwiek wytwór myślenia politycznego, siłą rzeczy nie mógł mieć wpływu na jego funkcjonowanie. Wobec powyższego może pojawić się wątpliwość, czy zrodzone w takich okolicznościach konstrukcje myślowe mogą zostać sklasyfikowane jako myśl polityczna. Aby uniknąć tego typu kontrowersji – oraz w celu wyjaśnienia intencji autora – zaproponowano, by wszystkie – zaprezentowane szczególnie we wspomnianych rozdziałach – opisy, oceny, analizy i interpretacje zjawisk zachodzących w Rosji bolszewickiej, a których twórcami byli narodowi demokraci, systematyzować wedle kryteriów afirmatywnego oraz kontestacyjnego. Zabieg ten pozwala precyzyjnie określić, które z komponentów życia polityczno-gospodarczego i społecznego Rosji porewolucyjnej wszechpolacy uznawali za zjawiska pozytywne, jeśli nie godne przeniesienia i zastosowania na gruncie polskim, to na pewno za mogące stać się składową swoistego ładu politycznego, a zatem „propozycją kształtowania przyszłości”.

W niniejszej pracy przyjęto także – zgodnie z propozycją Henryka Zielińskiego – że za podmiot myśli politycznej uważa się nie tylko partie, stronnictwa i ich przywódców, ale także działaczy drugo- i trzeciorzędnych oraz wszystkich tych, którzy z danymi strukturami politycznymi byli powiązani w sposób luźny. Wobec tego, do grupy tej należy także zaliczyć jej sympatyków.

Eksplikacji wymaga także określenie Narodowa Demokracja, które autor rozumie jako popularną, a powszechnie przyjętą nazwę dla obozu politycznego, ukształtowanego w drugiej połowie XIX wieku i kontynuującego swoje tradycje także po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku. W ramach tego obozu, na przestrzeni wspomnianego okresu, funkcjonowały różnego rodzaju formacje o charakterze polityczny, społecznym, czy też mieszanym, tj. społeczno-politycznym, do których autor niniejszego opracowania zalicza Ligę Polską (LP), Ligę Narodową (LN), Stronnictwo Demokratyczno-Narodowe (SD-N), Związek Ludowo-Narodowy (ZLN), Obóz Wielkiej Polski (OWP), Stronnictwo Narodowe (SN), a także organizacje młodzieżowe związane z ND w różnych okresach jej działalności, tj. Związek Młodzieży Polskiej („Zet”), czy też Młodzież Wszechpolska (MW).

Cezury czasowe pracy, tj. lata 1917-1939, raczej nie wymagają wyjaśnienia, jednak gwoli uściślenia należy odnotować, że rok 1917 stanowi istotną datę zarówno w dziejach Rosji, jak i Polski. Dwie rewolucje 1917 roku doprowadziły do przeobrażeń, które odcisnęły poważne piętno na przyszłości tej pierwszej. Dla Polaków przewroty lutowy, następnie zaś bolszewicki zmieniły charakter „sprawy polskiej” w I wojnie światowej, w dużej mierze ułatwiając politykom polskim działania zmierzające do odbudowania państwa polskiego. Rok 1939, będący datą wybuchu II wojny światowej, stanowi nie tylko symbol końca niepodległej II Rzeczpospolitej, ale również zamyka pewien okres relacji polsko-rosyjskich, względnie pokojowych, atoli opartych na wzajemnej nieufności.

W przekonaniu autora zasadnym jest także wyjaśnienie zastosowanej w pracy terminologii, w tym przede wszystkim nazewnictwa, jakiego użyto do określenia formy politycznej, która powstała na wschodzie Europy po przewrocie bolszewickim w 1917 roku. Zarówno posługiwanie się terminem „Rosja porewolucyjna” jak i „Rosja bolszewicka” ma charakter synonimiczny. Ich stosowanie, w opinii autora, nie budzi wątpliwości, a zatem nie wymaga uzasadnienia. Pewne niejasności mogą pojawić się w związku z użyciem następujących określeń: Rosja Radziecka, Rosja Sowiecka, Związek Sowiecki, Sowiety oraz Sowdepja (Sowdepia). Każde z nich można odnaleźć w wypowiedziach publicystów, działaczy oraz sympatyków Narodowej Demokracji. Wobec powyższego zaakceptowano propozycję Jerzego Borzęckiego, by zrezygnować w pracy z posługiwania się terminem „Sowdepja”, znaczeniowo pejoratywnym.

Znacznie mniej kontrowersji budzą pozostałe określenia, przy czym autor pracy stara się stosować je odpowiednio do okresu, w którym zyskały swoistą popularność w publicystyce oraz wypowiedziach wszechpolaków. I tak określenie „Rosja Radziecki” używane jest głównie dla okresu 1917-1922, zaś pozostałe formy, tj. „Rosja Sowiecka”, „Związek Sowiecki” oraz „Sowiety” w związku z tymi opiniami autorstwa wszechpolaków, które pojawiały się w latach 1922-1939, a zatem w chwili przekształcenia Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (RFSRR) w Związek Socjalistycznych Republik Radziecki (ZSRR).

Z uwagi na umieszczony w tytule rozprawy termin „Narodowa Demokracja”, naturalnym staje się stosowanie odpowiedniego nazewnictwa dla określenia jej członków, działaczy oraz osób z nią sympatyzujących. W tekście pracy występują – synonimicznie – następujące określenia: „narodowy demokrata” (przym. narodowo-demokratyczny), „wszechpolak” (przym. wszechpolski) oraz „endek” (przym. endecki). O ile używanie terminu „narodowy demokrata”, w przekonaniu autora, jako pochodnej nazwy „Narodowa Demokracja”, nie budzi wątpliwości, to już domaga się eksplikacji posługiwanie się pozostałymi dwoma pojęciami.

Zasadność stosowania terminu „wszechpolak”, zdaniem autora, wynika z faktu, że narodowi demokraci w żaden sposób nie zerwali z przedwojenną tradycją wszechpolską. Działania endecji po odzyskaniu przez Polskę niepodległości wprawdzie nie miały już charakteru ruchu, lecz przybierały bardziej sformalizowaną strukturę, to jednak nawiązanie do wcześniejszego okresu było widoczne choćby poprzez wydawanie w latach 1922-1926 pisma „Przegląd Wszechpolski”, będącego właściwie kontynuacją periodyku o tym samym tytule, ukazującego się w okresie od 1895 do 1905 roku. Tego typu tendencje ujawnia także powołanie do życia na Zjeździe delegatów Narodowego Zjednoczenia Młodzieży Akademickiej (NZMA) – w dniach 25-26 marca 1922 – Związku Akademickiego Młodzieży Wszechpolskiej (ZAMW).

Negatywne skojarzenia może wywoływać termin „endek”, który zrodził się w kręgach nieprzychylnych Narodowej Demokracji. W niniejszej pracy przyjęto, że wyraz ten jest równoważny znaczeniowo dla terminów „wszechpolak” oraz „narodowy demokrata”, ponadto zaś, ze względu na charakter rozprawy, nie powinien budzić jakichkolwiek emocji.

W pracy przyjęto problemowy układ prezentacji materiału. Zdaniem autora rozwiązanie to pozwala prześledzić ewolucję poglądów narodowych demokratów w danej kwestii na przestrzeni okresu, który stanowi cezury niniejszej monografii. Wyjątkiem jest tu rozdział czwarty, zaprezentowany w ujęciu polityczno-geograficznym.

Studium zostało podzielone na cztery rozdziały. Pierwszy z nich, zatytułowany Narodowa Demokracja wobec Rosji przed 1917 rokiem, w sposób syntetyczny ukazuje proces kształtowania się, a następnie ewolucję poglądu wszechpolaków na to, jakimi drogami winna była kroczyć polska polityka niepodległościowa. Stanowisko wszechpolaków w tej materii wyrażało się przede wszystkim w proponowanym przez nich związaniu sprawy polskiej z Rosją. W próbie nakreślenia okoliczności narodzin takiej postawy niezbędne jest uwzględnienie kontekstu międzynarodowego, jak i odniesienia do wewnętrznej kondycji imperium Romanowów. Płaszczyzna zainteresowań autora objęła zarówno praktyczną działalność polityczną wszechpolaków – choćby na forum Dumy Państwowej Imperium Rosyjskiego – jak i teoretyczną, tj. publicystykę polityczną, czy też broszury programowe.

W rozdziale drugim, pt. Na drodze do „czerwonego imperium”, zostało ukazane stanowisko narodowych demokratów wobec dwóch rewolucji w Rosji 1917 roku oraz wynikających z nich bezpośrednich następstw, tj. podpisania traktatu niemiecko-bolszewickiego z marca 1918 roku, wojny domowej, konfliktu z sąsiadami – w tym przede wszystkim z odradzającą się Polską – oraz narodzin emigracji antybolszewickiej. Osnowę poruszonych zagadnień stanowią rozważania narodowych demokratów nad bolszewizmem, które autor niniejszej pracy usystematyzował – podobnie jak w przypadku rewolucji 1917 roku – wedle kryterium interpretacyjnego.

Rozdział trzeci, zatytułowany Polityka wewnętrzna Sowietów, zawiera informacje na temat stosunku narodowych demokratów do praktycznych rozwiązań zastosowanych przez bolszewików – w różnych sferach życia polityczno-gospodarczego oraz społecznego – w Rosji porewolucyjnej, tj. dotyczących jej ustroju, społeczeństwa, armii, zagadnień ekonomicznych, polityki narodowościowej oraz wyznaniowej, a także polityki kulturalnej.

W ostatnim z rozdziałów – Polityka zagraniczna Sowietów – zostały przedstawione opinie oraz interpretacje autorstwa narodowych demokratów w kwestii relacji Rosji bolszewickiej z takim państwami jak: Anglia, Francja, Włochy, Czechosłowacja, Rumunia, Japonia oraz Stany Zjednoczone Ameryki Północnej. Wszechpolacy rozpatrywali je przez pryzmat polskiej racji stanu, tym samym starali się ustalić zagrożenie oraz ewentualne profity, jakie mogły z nich wypływać dla odrodzonej Rzeczpospolitej.

Kilka słów wyjaśnienia wymaga zagadnienie stosunków między Moskwą a Madrytem, które w wypowiedziach narodowych demokratów miały charakter pośredni. W takiej też formie przedstawiano je przez cały okres dwudziestolecia międzywojennego, w tym także w ich kulminacyjnym momencie, za jaki wszechpolacy uznali lata 1936-1939, tj. w dobie hiszpańskiej wojny domowej.

W znacznie bardziej złożony sposób – niźli to wynika z tytułu podrozdziału pierwszego, tj. Niemcy, Sowiety i kwestia polska – zaprezentowane zostały poglądy narodowych demokratów w sprawie relacji między Berlinem a Moskwą oraz Moskwą a Warszawą, które wszechpolacy rozpatrywali w postaci triady: Warszawa-Berlin-Moskwa. Nierozerwalnie związane z tą problematyką, w myśli politycznej Narodowej Demokracji, były zagadnienie państw bałtyckich oraz kwestia ukraińska i w takiej też konstelacji stara się autor niniejszej pracy przedstawić tematykę podrozdziału.

Szeroko zakrojony temat monografii – czego konfirmację stanowi wielość zagadnień poruszonych w poszczególnych rozdziałach – a także próba realizacji celów badawczych pracy wymagały od autora zgromadzenia znacznej i zróżnicowanej bazy źródłowej oraz literatury przedmiotu.

Podstawę źródłową rozprawy stanowiła szeroko rozumiana publicystyka narodowo-demokratyczna. Wobec powyższego kwerendzie poddano następujące tytuły prasowe: „Awangarda”, „Dziennik Wileński” („DW”), „Gazeta Bydgoska” („GB”), „Gazeta Poranna 2gr” („GP2gr”), „Gazeta Warszawska” („GW”), „Gazeta Warszawska Poranna” („GWP”), „Głos Lubelski” („GL”), „Kurier Lwowski” (KL), „Kurier Poznański” („KP”), „Młody Narodowiec”, „Myśl Narodowa” („MN”), „Podlasiak”, „Polityka Narodowa” („PN”), „Przegląd Narodowy”, „Przegląd Wszechpolski” („PW”), „Słowo Polskie” („SPol”), Słowo Pomorskie” („SPom”), „Tęcza”, „Warszawski Dziennika Narodowy” („WDN”), „Wszechpolak”.

Ze względu na charakter źródła, jakim jest prasa, autor niniejszej monografii starał się nie tylko wartościować poszczególne wypowiedzi wszechpolaków na łamach czasopism endeckich, ale także dążył, z różnym, jego zdaniem, skutkiem, do właściwego oddzielenia sfery propagandowej tego typu przekazów od warstwy koncepcyjnej.

Waga, jaką autor przykłada do analizy wypowiedzi prasowych wszechpolaków wynika także z faktu, że znaczenie prasy dla rozwoju myśli politycznej Narodowej Demokracji podkreślali także endecy. „Oczywiście, zadaniem polityka – głosił Bohdan Wasiutyński – jest osiąganie celów, wykreślonych w założeniach ideowych ruchu, stwarzanie faktów lub ustosunkowanie się do sytuacji, które powstały pod wpływem układu sił działających, słowem działalność praktyczna. Ale działalność polityczna jest twórczą w istotnym znaczeniu wyrazu wówczas, gdy daje trwałe wyniki, a tę trwałość zapewnia jedynie ugruntowanie pewnych zasad myślenia i postępowania w czynnych członkach narodu. [...] Takim wychowawcą jest publicysta, nieraz występujący bezimiennie, który rzuca swe myśli i wskazania w nieokreśloną przestrzeń. Nie może wymierzyć ich zasięgu ani mocy ich oddziaływania; zdawałoby się, że są one, jak zerwane liście listopadowe, które wiatr po paru dniach zmiecie. A tymczasem, jeżeli zdołają poruszyć lepsze, szlachetne struny duszy ludzkiej, żyć będą wiecznie, przekazywane przez pokolenia”.

Poza artykułami prasowymi skorzystano także z licznej narodowo-demokratycznej publicystyki książkowej, w tym przede wszystkim takich autorów, jak Zygmunt Berezowski, Roman Dmowski, Adam Doboszyński, Jerzy Drobnik, Jędrzej Giertych, Stanisław Grabski, Stanisław Haller, Władysław Jabłonowski, Stanisław Kozicki, Roman Rybarski, Marian Seyda, Karol Stojanowski, Bohdan Wasiutyński, Lucjan Zarzecki.

Istotnym źródłem okazały się także archiwalia. Szczególnej kwerendzie poddano te, które zostały zgromadzone w zbiorach Archiwum Akt Nowych (AAN) w Warszawie, w tym przede wszystkim następujące zespoły: Ministerstwo Spraw Wewnętrznych w Warszawie, Organizacje polskie w Rosji, Zbiór druków ulotnych, Akta Władysława Grabskiego, Zbiór dokumentów Obozu Narodowego 1923-1939, Rokowania polsko-radzieckie 1919-1920, Rada Obrony Państwa w Warszawie.

Z punktu widzenia autora niniejszej rozprawy równie ważna dla ostatecznego kształtu monografii była kwerenda wybranych pozycji z zasobów Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich (BZNiO) we Wrocławiu. Należy w tym miejscu wymienić: Dziennik Juliusza Zdanowskiego; Wspomnienia Jana Jakuba Kowalczyka, Kazimierza Fudakowskiego, Klaudiusza Hrabyka, Konstantego Skirmunta, Konstantego Skrzyńskiego, Władysława Jabłonowskiego, Włodzimierza Bartoszewicza, Stanisława Zielińskiego oraz Papiery Rozwadowskich, Stanisława Psarskiego, Władysława Jabłonowskiego, a także pracę Stanisława Kozickiego Pół wieku polityki demokratyczno-narodowej (1887-1939).

W mniejszym stopniu wykorzystano zasoby Biblioteki Uniwersytetu Jagiellońskiego (BUJ), Biblioteki Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego (BKUL), Biblioteki Kórnickiej (BK) oraz Centralnego Archiwum Wojskowego (CAW).

Praca obfituje także w liczne odniesienia do literatury wspomnieniowej oraz pamiętnikarskiej. W opracowaniu skorzystano ponadto z powieści politycznej, reportaży oraz wywiadów.

Nieocenionym dla autora rozprawy okazały się prace książkowe oraz artykuły współczesnych badaczy. Pozwoliły one nie tylko weryfikować – pod kątem ich trafności – sądy wyrażane przez narodowych demokratów, ale ułatwiały również zrozumienie warunków, w jakich przyszło wszechpolakom tworzyć ich koncepcje polityczne.

 

SPIS TREŚCI

Wykaz skrótów

Wstęp

Rozdział I - Narodowa Demokracja wobec Rosji przed 1917 rokiem

1. Antecedencje

2. Wobec kryzysu imperium Romanowów
    2.a. Wojna rosyjsko-japońska
    2.b. Rewolucja 1905 roku

3. Niemcy, Rosja i kwestia polska jako program orientacji antyniemieckiej

4. Na forum „parlamentu”. Praca w Dumie

5. Ruch neosłowiański

6. W obliczu wojny. Ostatnie lata Rosji carskiej

Rozdział II - Na drodze do „czerwonego imperium”

1. Interpretacje rewolucji 1917 roku
    1.a. Jako efekt słabości caratu
    1.b. Jako konsekwencja słabości dwuwładzy w Rosji
    1.c. Jako spisek żydowsko-masoński
    1.d. Jako spisek niemiecki
    1.e. Jako przyczynek do niepodległości Polski
    1.f. Jako przewrót dziejowy oparty na kłamstwie
    1.g. Jako efekt rosyjskiego nihilizmu

2. Interpretacje bolszewizmu

3. Traktat brzeski

4. Konflikt z Polską
    4.a. Wojna polsko-bolszewicka
    4.b. Traktat ryski

5. Wojna domowa

6. Emigracja polityczna

Rozdział III - Polityka wewnętrzna Sowietów

1. Totalność pod pozorami demokracji. Ustrój Rosji porewolucyjnej
    1.a. Ustrój
    1.b. Partia i jej wodzowie

2. Społeczeństwo sowieckie
    2.a. Metody ujarzmiania społeczeństwa
    2.b. Homo sovieticus - „człowiek-maszyna”

3. Wojny diadochów

4. Armia

5. Gospodarka
    5.a. Od „komunizmu wojennego” do NEP-u
    5.b. Piatiletki

6. Polityka narodowościowa
    6.a. Ukraińcy i Białorusini
    6.b. Polacy
    6.c. Żydzi

7. Polityka wyznaniowa
    7.a. Kościół katolicki
    7.b. Cerkiew
    7.c. Pozostałe wyznania

8. Kultura jako narzędzie propagandy
    8.a. Literatura
    8.b. Teatr i opera
    8.c. Film

Rozdział IV - Polityka zagraniczna Sowietów

1. Niemcy, Sowiety i „kwestia polska”

2. Azjatyckie źródło konfliktów. Stosunki sowiecko-angielskie

3. Między resentymentami a pragmatyzmem politycznym. Stosunki sowiecko-francuskie

4. Sowiety wobec „hiszpańskiego labiryntu”

5. Od rywalizacji do współpracy. Stosunki sowiecko-włoskie

6. Skomplikowana przyjaźń. Stosunki sowiecko-czechosłowackie

7. Wokół sprawy Besarabii. Stosunki sowiecko-rumuńskie

8. W stanie ciągłego napięcie. Stosunki sowiecko-japońskie

9. Trudna współpraca. Stosunki sowiecko-amerykańskie

Zakończenie

Bibliografia

Summary

Indeks nazwisk