Stanisław Staszic a kwestia żydowska - ks. Józef Kruszyński

rok wydania 2003
format A5
str. 41
Wydawca: Dom Wydawniczy ''Ostoja''
ISBN 83-88020-83-8

Ks. Józef Kruszyński, rektor Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego w latach 1925-1933 — autor wielu opracowań dotyczących tematyki żydowskiej tym razem prezentuje czytelnikowi, co w tej kwestii miał do powiedzenia ks. Stanisław Staszic. Ponieważ wśród jego uwag znajdują się niezwykle trafne spostrzeżenia, warto zapoznać się z tym, co już w epoce staszicowskiej niepokoiło opinię publiczną. 

Przedmowa

Dnia 20 stycznia 1926 r. Polska będzie obchodziła setną rocznicę zgonu księdza Stanisława Staszica. Był on niewątpliwie najwybitniejszą postacią w Polsce w okresie jej rozbiorów. Patrzył ze smutkiem na krzywdę, jaka działa się Ojczyźnie ze strony wrogich mocarstw ościennych. Nie mogąc odwrócić przemocy, jego serce gorące odczuwało krzywdę, ale jednocześnie i genialny umysł spostrzegł, co może się stać w przyszłości ratunkiem narodu. Oto przede wszystkim reformy, które by zespoliły wszystkie stany, otworzyły drogę do oświaty, podniosły dobrobyt, wzmocniły ducha patriotycznego przez zrozumienie wartości ojczystej ziemi. Wierny tym hasłom, niósł Staszic oświaty kaganiec przed narodem i pozostawił tyle cennych pouczeń, że jego pisma już niejednokrotnie były wydawane, popularyzowane, aby jak najszersze sfery mogły zapoznać się z płodami ducha najwybitniejszego męża stanu u schyłku XVIII i na początku XIX wieku.

W roku jubileuszowym, gdy sto lat upłynęło od zgonu tak bardzo zasłużonego obywatela kraju, istnieje szczególny powód, aby jego myśli stały się dostępne szerokim warstwom społecznym. Tym więcej staje się to wskazane i pożądane, że nauki Staszica, zawarte w jego księgach, prawie nic nie straciły na swym znaczeniu i żywotności. Lubelski Komitet Staszicowski obchodu setnej rocznicy zgonu wziął sobie za cel ogłoszenie drukiem monografii oświetlających działalność Staszica. Ponieważ wśród jego uwag znajdują się niezmiernie cenne spostrzeżenia co do kwestii żydowskiej, uważamy przeto za stosowne, a nawet ze wszech miar za wskazane, zapoznanie dzisiejszych czytelników z tym, co Stanisław Staszic pisał o żydach1 i kwestii żydowskiej, należącej już za jego czasów do bardzo żywotnej i niepokojącej opinię społeczną w Polsce.

Uwagi Staszica o żydach, zawarte w dwóch oddzielnych artykułach, znajdujących się w zbiorowym wydaniu jego pism, poprzedzamy wiadomościami biograficznymi i oświetleniem kwestii żydowskiej w Polsce w epoce staszicowskiej.

Ks. Józef Kruszyński

Nota o autorze

Ks. Józef Kruszyński (1877-1953)
Rektor Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego w latach 1925-1933

Był siódmym dzieckiem Franciszka i Konstancji z Domańskich, rolników na pięćdziesięciu morgach w kolonii Poraj gminy Parzniewice, parafii Bogdanów w powiecie piotrkowskim. Warunki w domu były ciężkie, skoro 3 siostry i 2 braci zmarło na gruźlicę. 11-letni Józef zapisał się do szkoły w Bogdanowie, potem w Parzniewicach uczył go Litwin V. Dajlido. Materiał nauczania 3 i 4 klasy gimnazjum opracował prywatnie i uzyskał tzw. świadectwo „aptekarskie” wystarczające do zapisu w Seminarium Duchownym, czego dokonał w czerwcu 1894 r. W 1899 wysłano go do Akademii w Petersburgu, gdzie uzyskał święcenia diakonatu, a w 1903 r. w kościele św. Katarzyny święcenia kapłańskie. Już w seminarium uczył się języków: niemieckiego, włoskiego i francuskiego. W Akademii jako samouk uczył się języka perskiego, z czym się ukrywał, ale pasją jego stał się hebrajski, którego uczył słynny, mający wpływ na studentów ks. Justyn Pranajtis (1917). Kruszyński zanotował, że za postępy w hebrajskim uzyskał pochwałę Pranajtisa i podziw kolegów. Po dziewięciu latach wrócił do Królestwa, w sierpniu 1903 r. został prefektem w Seminarium we Włocławku i zaczął się uczyć angielskiego. W 1905 r. był w Londynie, studiował zabytki archeologiczne w muzeum po 6 godzin dziennie. Tu uświadomił sobie „zamiłowanie naukowe”, choć długo nie wiedział „jak je zużyć, od czego zacząć”. W „Wiadomościach Pasterskich” redagowanych przez ks. M. Fulmana, publikował swe prace pod pseudonimem Abel Nahbi. Dalszym wyjazdom na przeszkodzie stał brak pieniędzy, choć uzyskał uposażenie wikariusza wynoszące 150 rs z parafii Bronisław i Blizanow z obowiązkiem częściowego odrabiania tej sumy. W maju 1906 r. ukazała się jego pierwsza książka: Komentarz do ewangelii św. Marka. Teraz masowo wysyłał prace do czasopism, w tym do najważniejszego w Królestwie tj.: „Przeglądu Katolickiego”. W 1907 r. byt w Aleksandrii, na Krecie, dotarł do Bejrutu, stąd do Damaszku, Palestyny, Neapolu, Rzymu i Padwy. W latach 1909-1923 prowadził biuletyn naukowy w Ateneum Kapłańskim, w tym specjalny dział: „Orientalia”. Szacował publikacje z lat 1909-1913 na 5 tomów po 500 ss. Opublikował po dwa wydania Starego i Nowego Testamentu jako podręczniki dla szkół średnich. W 1911 r. zwiedzał: Wiedeń, Budapeszt, Zagrzeb, Mostar, Sarajewo, Dalmację, Saloniki, Korynt, Ateny i Konstantynopol.

W czasie I wojny światowej bez skutku próbował zostać kapelanem wojskowym. Pisał nawet broszury o tematyce hagiograficznej, np. o A. Boboli. W „Gazecie Kujawskiej” odcinkami opublikował powieść Marychna. W czasie I wojny światowej był z wyboru członkiem Rady Miejskiej we Włocławku. W latach 1917-1922 był kierownikiem Księgarni Powszechnej i Drukarni Diecezjalnej oraz wysyłał teksty do „Wiary i Życia”, do „Słowa Kujawskiego”. Opracowywał kalendarze np. Kalendarz Rady Opiekuńczej za lata 1917-1919 r. Minister WRiOP mianował go inspektorem skautów na okręg włocławski. Uczył religii, łaciny i historii w żeńskim gimnazjum we Włocławku.

Od września 1923 r. został wykładowcą w Uniwersytecie Lubelskim. Od listopada do lutego r. akad. 1923/24 mieszkał w nie zamykanej sali wykładowej. Pracę habilitacyjną pisał pod kierunkiem ks. J. Archutowskiego profesora UJ. 12 XI 1924 r. uzyskał habilitację za całość pracy naukowej. 8 I 1925 r. Ministerstwo WRiOP zatwierdziło wniosek Rady Wydziału o mianowanie go docentem Studium Biblijnego na UJ.

17 IV 1925 r. bp Czesław Sokołowski zrzekając się funkcji rektora KUL, proponował następcą Kruszyńskiego. W 2 miesiące potem Rada Biskupia do spraw KUL postanowiła powołać go na stanowisko rektora. Bp Marian Fulman 20 VI 1925 r. pisał do Ministerstwa WRiOP o wyborze Kruszyńskiego autora wielu dzieł biblijnych w języku polskim wydanych na rektora uczelni. Sam elekt zanotował, że oczekuje się, iż wypłata pensji będzie się odbywała bardziej regularnie raz na miesiąc, a nie w odstępach tygodniowych.

Nowy rektor miał ogromnie zażyłe kontakty z wielu wpływowymi ludźmi, w tym z ludźmi majętnymi. 10 VIII 1925 r. w Poznaniu u rejenta podpisano akt Fundacji Potulickiej, tj. zapis 6000 ha gruntu hr. Anieli Potulickiej dla KUL. Minister kolei „Łyszka” przesłał mu darmowy bilet 3-miesięczny na wszystkie pociągi. Kanclerz bp Fulman za pośrednictwem nuncjusza Lauriego uzyskał dla Kruszyńskiego tytuł doktorski, gdyż w Petersburgu, gdzie kończył studia, wyjątkowo udzielano tytułu doktorskiego. Kruszyński zaś stopniowo uzyskiwał prawa państwowe dla Uczelni. 27 II 1927 r. Ministerstwo WRiOP powołało rządową komisję egzaminacyjną dla studentów Wydziału Prawa i Nauk Ekonomicznych. 30 V 1927 r. absolutoria na Wydziale Nauk Humanistycznych zrównano z magisteriami na innych uniwersytetach. 2 III 1928 r. ukazał się dekret zatwierdzający statut Uniwersytetu.

Były też i głosy przeciwne rektorowi. 9 X 1928 r. Senat skierował pismo do kanclerza, iż z 17 profesorów, którzy odeszli, 12 przeszło na uniwersytety państwowe. 24 VIII 1931 r. na posiedzeniu Rady Episkopatu do spraw Uniwersytetu w 4 punkcie zapisano, iż rektor po 6 latach, ze względu na stan zdrowia prosi o następcę. Sam rektor w pamiętniku nieco inaczej oceniał tę kwestię: Jedne tylko była rzecz przykra: gdy uniwersytet znajdował się bez praw... nikt nie wyciągał ręki po krzesło rektorskie. Kanclerz Fulman 4 IX 1933 r. pisał do Ministra WRiOP, że Kruszyński złożył Stolicy Apostolskiej rezygnację ze stanowiska zajmowanego i rezygnacja ta została przyjęta. Ustępując z rektorstwa przekazał biskupowi czek na 53 000 zł zbierane na budowę kościoła akademickiego. W 1936 r. kościół oddano do użytku, choć jak zaznaczył Kruszyński: Nikt nie wiedział o zbieraniu pieniędzy na ten cel. Po odejściu z rektoratu zajął się tłumaczeniem ksiąg hebrajskich Pisma św. na język polski. Przetłumaczył blisko 14 ksiąg. Marzył o wydaniu Starego Testamentu w sześciu tomach.

Wojna przerwała systematyczną pracę. 11 XI 1939 r. został osadzony w więzieniu na Zamku Lubelskim w grupie 18 duchownych. 27 XI 1939 r. brał udział w parodii procesu wobec biskupa lubelskiego Fulmana. 19 IV 1940 r. został zwolniony. Przez pół roku korzystał z gościny Brunona Vettera byłego studenta Uniwersytetu, właściciela Jabłonnej. Bp Fulman internowany w Nowym Sączu mianował Kruszyńskiego wikariuszem generalnym i był nim w okresie 20 XI 1940 24 IX 1945. Urzędował przy kościele Powizytkowskim przy ul. Narutowicza. Na ten czas przypada pierwsze powstanie zbrojne w Europie przeciw panowaniu Niemców na Zamojszczyźnie. Kiedy do obozu na Majdanku zaczęto zwozić ludność z Zamojszczyzny, Kruszyński 31 VII 1943 r. wystosował memoriał do gubernatora lubelskiego dr. R. Wendlera, w którym pisał o prześladowaniu niemieckim ludności w regionie Zamojskim, m.in. o zamknięciu 41. kościołów, o ludności zmuszanej przez Niemców do krwawej obrony.

Kruszyński był człowiekiem nauki. Niemal samotnie tworzył ośrodek badań biblijnych w tworzącym się uniwersytecie. Owocem tych badań było ponad 100 rozpraw naukowych i ponad 1000 artykułów i recenzji. Jeszcze 5 VI 1945 r. na sesji Senatu wybrano go honorowym profesorem Wydziału Teologicznego. W marcu 1953 r. uczniowie zorganizowali mu jubileusz 50-lecia kapłaństwa we Włocławku. Zmarł we Włocławku 10 VIII 1953 r.

Ks. Józef Kruszyński był jednym z największych znawców problematyki żydowskiej w międzywojennej Polsce. Jego publikacje na ten temat to m.in.: Żydzi i kwestia żydowska, Włocławek 1920; Dążenia żydów w dobie obecnej, Włocławek 1921; Polityka żydowska, Włocławek 1921; Żargon żydowski, Włocławek 1921; O narodowy język żydów, Włocławek 1921; Żydzi a Polska, Poznań 1921; Religia żydów współczesnych, Włocławek 1923; Rola światowa żydostwa, Włocławek 1923; Dlaczego występuję przeciwko żydom?, Kielce 1923; Niebezpieczeństwo żydowskie, Włocławek 1923; Antysemityzm, Antyjudaizm, Antygoizm, Włocławek 1924, Żydzi a świat chrześcijański, Włocławek 1924; Stanisław Staszic a kwestia żydowska, Lublin 1925; Talmud co zawiera i co naucza, Lublin 1925.